Misschien weet u het. Deze week kwam een Kamercommissie die er onderzoek naar heeft gedaan met een rapport-plus-aanbevelingen over de manier waarop de overheid – en dan specifiek de Belastingdienst, het CBR en, jawel, het UWV – omgaat met burgers. De behandeling van ons burgers blijkt inderdaad beneden de maat en de hoofdaanbevelingen die de Tijdelijke Commissie Burgerhaat Uitvoeringsorganisaties vervolgens doet zijn van een hoog "vooral wij, de Kamerleden doen het fout". Hier de zeven, haast masochistische hoofdconclusies.

Bij wat "de MSM" heet zijn zelfkritische onderzoeksrapporten een garantie voor sympathieke oordelen, terwijl het voor publicaties als deze lekker prijsschieten is. Beide zitten er totaal naast. Het rapport is een dramatisch product, een overdracht van macht van het parlement naar de ambtenarij, vooral naar de onderzochte Belastingdienst en het UWV, alwaar ze nu in polonaise door gangen lopen. (De derde onderzochte partij, het CBR, hoort in het hele onderzoek niet thuis; anders dan bij Belastingdienst en UWV ging het daar puur om een totaal verneukt ICT project, maar daar zit een bekende puinruimer. Hé, het blijft politiek hoor) Maar misschien wel het ergste is dat het parlement met dit rapport een spaak in het wiel steekt van diegenen binnen en buiten de Kamer die na de toeslagenaffaire de ambtelijke uitwassen echt willen aanpakken.

Natuurlijk vereisen sterke beweringen als hierboven sterk bewijs of tenminste sterke onderbouwing. Geen probleem. Here we go.

1. De samenloop met het Toeslagenonderzoek en de kruistocht van "Omtzigt"

De directe aanleiding voor het onderzoek was niet het CBR, niet het UWV (wat doen die nou verkeerd?) maar natuurlijk de knevelaars van de Belastingdienst Toeslagen. Door vasthoudend doorvragen door Kamerleden Omtzigt en Leijten en even vasthoudend doorliegen door staatssecretarissen Wiebes en Snel etterde het dossier over de Kinderopvangtoeslagen door. En zoals die dingen gaan: nadat tot breed onderzoek naar Belastingdienst, UWV en CBR was besloten kwam er een gericht beperkt onderzoek, een 'ondervraging' naar de Belastingdienst zelf. Eveneens natuurlijk was het rapport over dat onderzoek, Ongekend Onrecht, eerder klaar. Naar zijn aard bevat 'Ongekend Onrecht' geen echte aanbevelingen, maar wel misselijkmakende bewijzen dat de burger weerloos en kansloos is tegenover de overheid en keiharde oordelen over de Nederlandse rechtsstaat. Liegen en bedriegen zijn de norm en de rechter gaat ervan uit dat wat de overheid als aanklager beweert, waar is.

Kamerlid Omtzigt zelf gaat ondertussen verder met een pleidooi dat aansluit op de constateringen van 'Ongekend Onrecht'. Kern daarvan is dat de positie van de burger tegenover de overheid moet worden versterkt – checks and balances zoals dat heet in landen waar een nette scheiding van machten bestaat.

En daar komt natuurlijk de eerste vraag die een kritisch journalist zich zou kunnen stellen bij het brede rapport: "vinden we in dit brede onderzoek iets terug van concrete voorstellen die de positie van de burger versterken?"

Het antwoord is eenduidig: njet! Erger, als de Commissie Uitvoeringsorganisaties ingaat op de Bulgarenfraude, de gedoodverfde maar dubieuze aanleiding tot de toeslagenaffaire, wordt de Belastingdienst bijna expliciet vrijgepleit. Door 'scherpe debatten' in de Kamer is de Belastingdienst 'doorgeschoten'. Als wij Kamerleden een beetje normaal hadden gereageerd op de Bulgarenfraude was die hele toeslagenaffaire misschien wel nooit gebeurd. Oordeel zelf.

Het is dit onderzoek naar de Belastingdienst en het UWV dat voor de Kamer straks het startpunt is voor het verder dealen met de recent geconstateerde ambtelijke knevelarij en andere wanpraktijken. Als dat gebeurt dan gaat er dus niets wezenlijks veranderen in de positie van de burger ten opzichte van de overheid. Dáárom is wat er nu ligt zo alarmerend en creepy. En – o ja – de commissie vindt dus niet alleen dat de Kamer zelf het verkeerd doet, maar ook dat zelfs organisaties als het UWV en de Belastingdienst 'goed presteren'.

2. Een keuze voor vaagheid en een blind oog voor misstanden

De Kamercommissie onderzocht het functioneren van overheidsorganisaties in relatie tot mensen die onvrijwillig hun klant zijn: de burgers. Daarbij maakt de commissie glashelder dat de burger alleen in abstracto wordt bekeken. Het staat er letterlijk: De Commissie onderzocht de structuren die de problemen veroorzaken, maar gaat niet in op de problemen van individuele burgers en draagt daar ook geen oplossingen voor aan.

Deze keuze verklaart waarom de hoofdadviezen zo wazig zijn. De Kamer is geïnteresseerd in haar eigen functioneren in relatie tot de ministeries en overheidsorganisaties. Men kiest bewust voor een hoog abstractieniveau vaagheid en het resultaat is ernaar. Desondanks loopt men soms tegen ernstige misstanden aan, zoals situaties waarbij overheidsclubs werken met 'schaduwsystemen', brakke databases vol foutieve data waarmee je zomaar een nieuw toeslagendrama kan creëren. De commissie schrijft die ernstige misstanden vervolgens netjes op, inclusief de mededeling dat de benadeelde burger zich tot niemand kan wenden en doet er verder niks mee. Extra wrang is dat het niet eens waar is. De ambtenarij weet dondersgoed hoe ernstig de situatie is en doet er zelfs al iets aan. Uiteraard ontgaat dat detail de commissie.

De keuze voor vaagheid leidt wel tot een stortvloed van ambtelijke jeukbegrippen waar het rapport vol mee staat. Denk aan 'menselijke maat', 'gelijkwaardigheid', 'praten met burgers', 'de burger bestaat niet', 'doenvermogenstoets' en mijn favoriet: 'handelingsverlegenheid'.

3. Vaagheid opent de deur voor keiharde leugens en meer geld voor ICT

Als je als Kamer hoog-over gaat praten over hoe organisaties als de Belastingdienst en het UWV, die echt in ernstige problemen verkeren, functioneren dan vraag je om te worden voorgelogen, ook omdat die clubs daarmee meer geld kunnen binnenhengelen. Het UWV presteert het om een ICT project – Programma ReDesign – te beschrijven, dat niet zou zijn geslaagd vanwege bezuinigingen door het Kabinet. In werkelijkheid gaat het hier over een absoluut dieptepunt op ICT-gebied. Etages met ICT-inhuurkrachten die moeten programmeren zonder dat er een ontwerp is. Huilende – echt waar! – UWV'ers die niet kunnen aanzien dat er 100+ mensen niet kunnen werken. Ik was net geen ooggetuige anders had het verhaal in dit feuilleton gestaan, maar ReDesign was zelfs naar UWV-normen een ramp. En met bezuinigingen had het niets te maken.

 De commissie schrijft alle geef-meer-geld-verhalen netjes op. De wrange grap hier is dat de Kamer net zo is overgeleverd aan de ambtenarij als wij burgers. Er zijn immers ook hier geen checks and balances, alleen zit daar niemand mee.

Het is zelfs nog erger. Een belangrijke bron van informatie is ABDTOPConsult (*), een ambtelijke club vol met, jawel, ex-bestuurders van organisaties als het UWV en de Belastingdienst. Drie keer raden wat hun kernboodschap is: meer geld en dan vooral voor ICT. En zelfs daarmee houdt het niet op. De ex-topbestuurders willen dat Kamerleden stoppen met zomaar moties en amendementen indienen. Dat moet in overleg met de ambtenarij die immers verstand van zaken heeft. "Wilt u meer of minder scheiding der machten? Minder, minder, minder!". Gelukkig gaat dit zelfs de commissie te ver. 

4. Ambtelijke 'betrokkenheid' en de 'oekaze-Kok'

Aanbeveling nummer 1 van de Commissie Uitvoeringsorganisaties is om over voorgenomen wetgeving in gesprek te gaan met de betrokken uitvoeringsorganisaties en de professionals die weten hoe het werkt. Natuurlijk zitten de ministeries en de UWV's en Belastingdiensten in de praktijk al bovenop alles dat riekt naar mogelijke wetgeving, alleen gebeurt dat in het duister. Ik kreeg daar zelf een mooi voorbeeld van mee toen het ambitieuze VVD-Kamerlid Jan Middendorp met een initiatief kwam om elke burger een 'datakluis' te geven. BNR vroeg mij vervolgens om commentaar op dit sympathieke plan waarbij ik zelf niet was betrokken. Daarna nam ik contact op met Middendorp en vertelde hem dat de consequenties van wat hij wil voor organisaties waar de data een puinhoop zijn onacceptabel zijn en dat hij daarom nul kans heeft om zijn initiatief om te zetten in beleid. En zo gebeurde het natuurlijk. Middendorps datakluis-initiatief stierf een stille dood. En zonder daarbij in details te treden liet Middendorp mij naderhand weten dat er inderdaad tegendruk uit de ambtenarij is geweest. Zo werkt het wanneer er belangen op het spel staat. Alles gebeurt in het duister en de democratie is nergens te bekennen.

Het is dus even mooi als naïef om als Kamer uitvoeringsorganisaties en deskundige ambtenaren te betrekken bij beleidsvorming. In Nederland is dat helemaal moeilijk want wij kennen niet alleen een Ruttedoctrine maar ook de minder bekende 'oekaze-Kok' die in essentie ambtenaren verbiedt om contact te hebben met Kamerleden. Het Commissierapport bespreekt de oekaze uitgebreid, maar daar blijft het bij. Waarom zou je als volksvertegenwoordiging je positie versterken? Het is godbetert deze minister die er wat aan lijkt te willen doen.

5. De huichelende Kamer

Als je als Kamer vindt dat je het niet goed doet, wees daar dan tenminste eerlijk over. Eerlijk zou zijn om op te schrijven dat de Nederlandse politiek net als de Nederlandse burger geen interesse heeft in hoe de overheid functioneert. De Kamerleden die daarop toezien zijn doorgaans backbenchers die zo snel mogelijk een politiek interessante portefeuille willen. Natuurlijk weten de commissieleden dat als geen ander, maar zoiets schrijf je niet op.

Veel ernstiger is dat de Kamer zich in haar dagelijkse werk ook laat ringeloren. Sinds ik daarover ben geïnterviewd volg ik het onderwerp PGB 2.0 met bovengemiddelde belangsteling. Wat je dan ziet op www.tweedekamer.nl is soms ongelooflijk. Als de ICT-toezichthouder BIT dit project van minister Hugo de Jonge afschiet, zegt De Jonge doodleuk dat hij een nieuw oordeel wil van de Auditdienst Rijk die wel politiek betrouwbaar is. Als burger zit je gewoon toe te kijken hoe de Kamer – óók de oppositie! – dit soort wanbestuur allemaal accepteert. Ondertussen loopt een belangrijk ICT-project doodleuk uit van circa 20 miljoen naar mogelijk meer dan 100 miljoen euro en is de kans op een totaalfaal levensgroot geworden. Kortom, wie inzoomt op het handwerk van de Kamer ziet hoe constructief zwak onze volksvertegenwoordigers vaak opereren zodra de camera's van Den Haag Vandaag niet in de buurt zijn.

6. Afsluitend

Er ligt een onderzoeksrapport dat in alle belangrijke opzichten ingaat tegen een van de grootste uitdagingen waarvoor we in Nederland staan: het bestrijden van uitwassen in de ambtenarij. De inhoud van dat rapport is soms best verontrustend, maar dat wordt niet opgepikt in de pers. De onderliggende boodschap is ondertussen helder en duidelijk: wat de Kamer betreft doet de ambtenarij het goed en moet de Kamer het beter gaan doen, organisaties als het UWV en de Belastingdienst meer ruimte geven en alleen zelf beter gaan functioneren.

Ik vind wat ik lees en wat er over wordt geschreven zeer verontrustend, maar gelukkig zijn er ook een paar geruststellende kanttekeningen te maken. Zo moet het rapport uiteraard nog worden besproken en beoordeeld in de Kamer. Daarnaast komt er een volledige parlementaire enquête naar de toeslagenaffaire en zullen we de komende jaren vermoedelijk meer ontsporende ICT projecten bij de overheid gaan zien. En misschien, heel misschien, krijgen we straks een Tweede Kamer met meer echte volksvertegenwoordigers voor wie het beschermen van burgers tegen een steeds machtiger overheid een prioriteit is.