Eind 2010, eerste helft 2011

Het besluit om de politieke route op te geven en druk op het UWV te zetten via de journalistiek blijkt een gouden greep. RTL-journalist Siebe Sietsma is al een tijd lang aan het spitten in de wereld van de bevolkingsadministratie en heeft ontdekt wat insiders al weten: die bevolkingsadministratie is voor wat betreft de adressen een puinhoop. Moeilijk te begrijpen is dat niet. De overheid baseert van alles dat te maken heeft met uitkeringen en belastingen op huishoudens. Het begrip 'huishouden' loopt nagenoeg één-op-één met het begrip 'adres', dus daarmee rommelen loont behoorlijk. Sietsma's timing is perfect, want het verschijnsel adresfraude explodeert door twee oorzaken.

Allereerst is daar het Burgerservicenummer (BSN) dat na de invoering in 2007 nu overheidsbreed wordt gebruikt. Met het BSN halen overheidsorganisaties hun persoonsgegevens direct uit de bevolkingsadministratie en niet meer bij de burger zelf. Dat is ook uitdrukkelijk de bedoeling van het BSN, want dat is moderne service voor de burger betekent minder werk voor de overheid. Natuurlijk moeten overheidsorganisaties nu wel vaststellen of de gegevens kloppen, maar veelal wordt dat gezien als een exclusieve taak van de gemeenten. Voor de meest luie organisaties is het BSN ideaal: minder werk, en als het fout gaat kun je vingerwijzen naar de gemeenten. De wettelijke verplichting dat geconstateerde onjuistheden moeten worden teruggemeld aan de gemeente wordt veelal gezien als een wassen neus. Het UWV meldt nooit een onjuistheid terug, ongeveer nul keer per jaar (controleer zelf). Geloof het of niet, maar het UWV heeft zelfs bij wet geregeld dat het fraudesignalen niet terug hoeft te melden. 

De tweede oorzaak waarom spookburgerfraude explodeert heet "Vrij Verkeer van (EU-)Personen". Nederlanders die naar het buitenland vertrekken verdwijnen uit de bevolkingsadministratie, maar houden wel hun BSN. Een veel omvangrijker groep wordt gevormd door niet-Nederlanders, veelal Oost-Europeanen, die in Nederland werken. Deze mensen krijgen een BSN van de Belastingdienst, maar blijven buiten de bevolkingsadministratie. De constructie is een open uitnodiging voor grootschalige fraude. Ex-Nederlanders en legal (EU-)aliens die de Nederlandse overheid willen gamen of tillen kunnen met een minimale pakkans frauderen.

Journalist Sietsma is dus de eerste die erover schrijft en de term 'spookburger' bij een breed publiek introduceert. Hij focust daarbij vanzelfsprekend op de gemeenten. Samen met mijn collega's help ik Sietsma om de rol van het UWV en de Belastingdienst als fraude-facilitators in beeld te krijgen. We hebben daarbij het geluk dat ik tijdens de bouwfase van de polisadministratie allerlei datakwaliteitscontroles heb uitgevoerd, waaronder ook controles op de adressen in de loonaangifte die afwijken van die bij de gemeenten of de Belastingdienst. 

De afwijkingen zijn fors, want het UWV controleert niets en de gemeenten krijgen de aangiftedata niet. Ik heb een lijst met werkgevers met aantallen medewerkers met ontbrekende of afwijkende adressen rondgestuurd, maar die is niet voorbij het Diantha-filter gekomen. Dat lijstje overhandig ik nu aan Siebe. Het is bingo: de top drie van "werkgevers" met de meeste foutieve adressen bestaat uit 1: UWV, 2: UWV en 3: UWV, voor respectievelijk de WW, de WAO/WIA en de Ziektewet. De adresadministratie van het UWV zelf is aantoonbaar de grootste puinhoop van Nederland. Het onderwerp is lead item op het RTL Nieuws en natuurlijk ook op de RTL-website (helaas met schandalig brak archief).

Zoals alle negatieve publiciteit komt de UWV-spookburgerscoop van Sietsma hard aan bij het UWV en bij het ministerie. Die klap wordt nog versterkt door een parallelle actie die de publiciteit niet haalt. De gemeente Amsterdam is sinds enkele jaren volop bezig met het op orde krijgen van haar bevolkingsadministratie. De Dienst Persoonsgegevens (nu Afdeling Basisinformatie) doet binnen Amsterdam wat landelijk niet gebeurt: afdwingen dat iedere dienst de bevolkingsadministratie gebruikt, maar ook controleren of die gegevens kloppen. Er worden dus geen kinderen meer in de buurt van een witte school geregistreerd en evenmin mogen Amsterdamse bijstandstrekkers nog een apart contactadres opgeven. Het gaat goed, maar het zou nog veel beter kunnen als de Belastingdienst en het UWV hun gegevens zouden willen delen.

Wij hebben in de jaren '00 voor Amsterdam gewerkt en kennen de mensen die de kar trekken. Rienk Hoff, de chef, behoort tot een groepje ambtenaren dat de overheid wil 'ontkokeren'. Hoff heeft ook een verleden in de opsporing en wordt bijna extatisch wanneer ik hem vertel dat ik hem kan helpen aan 3.500 spookburger-Britten voor wie bij het UWV loonaangiftes binnenkomen, maar die niet bekend zijn in de bevolkingsadministratie. Ik begrijp die extase, want Amsterdam is voor Britse criminelen wat Dubai is voor de Mocromaffia: their favourite hideout. Natuurlijk geef ik Hoff die data niet, alleen tellingen per postcodegebied. Ik verwijs hem naar het UWV.

Met de hoed in de hand vraagt Amsterdam eind 2010 het UWV om gegevens uit de polisadministratie voor controlewerk en even natuurlijk wordt het door het UWV met data-voodoo-bla het bos ingestuurd. De Amsterdammers blijken echter uitermate goed geïnformeerd, veel beter dan de UWV-beleidstypes die ze tegenover zich vinden. Amsterdam zet door. Via 'onze' lobbyist Marcel Kummel worden Kamerleden ingeseind, wat weer leidt tot gesprekken tussen Hoff c.s. en Kamerleden. Ook gaat er een brief van Burgemeester Eberhard uit naar de (demissionaire) bewindslieden. 

Nu het moeilijk wordt, schakelt het UWV de Belastingdienst bij. Amsterdam krijgt een brief van de Belastingdienst met daarin onder meer de mededeling dat de adresgegevens onbruikbaar zijn. Verder wordt er door zowel het UWV alsde  Belastingdienst geschermd met wettelijke bezwaren die nog nooit eerder zijn aangevoerd bij andere afnemers. Het is geen karikatuur. Het is zoals de overheid omgaat met de overheid (voor liefhebbers: hier, hier en hier enkele memo's).

Het leidt tot gesprekken tussen Amsterdam en het ministerie van SZW. In een van die gesprekken laat een beleidsambtenaar aan de geschokte Amsterdammers weten dat het ministerie niet veel ziet in de officiële bevolkingsadministratie en liever een eigen SZW-persoonsadministratie wil. Uiteindelijk gebeurt het allerminimaalste: het UWV bouwt een mini-stukje software waarmee gemeenten door een BSN in te tikken de persoonsgegevens uit de loonaangifte kunnen inzien. Amsterdam neemt er genoegen mee.

Ik tel mijn zegeningen. Het UWV is via twee gecoördineerde acties zwaar onder druk gezet. Voor publiciteit en dreiging met meer publiciteit is bestuurlijk Den Haag allergisch. En zonder dat ik iets publiekelijk heb gedaan, staan mijn vingerafdrukken vol op de dossiers RTL en Amsterdam – precies wat ik wil. Ik geloof niet meer dat het tot beter gebruik van de polisadministratie leidt, maar in elk geval zullen ze rekening met ons houden voordat er weer een aanslag komt op de polisadministratie. En ik verbeeld me hoe UWV-topman David Jongen uit zijn dak is gegaan, helaas binnenskamers.

En dan is er nog een zegening: journalist Sietsma heeft ook interesse voor de rioolcomponent in het UWV-verhaal. Al bij het natrekken van de eerste van David Jongens vrienden heeft hij beet.

Naschrift:

Anno 2020 is de situatie rond de bevolkingsadministratie enigszins verbeterd doordat de registratie van 'legal aliens' is overgeheveld van de Belastingdienst naar de gemeenten en de gegevens van iedereen met een BSN nu opvraagbaar zijn. Het blijft echter een druppel op een gloeiende plaat. Belastingfraude, uitkeringsfraude, PGB-fraude, verkeersboetes: legale niet-ingezeten hebben in de verkokerde, krakkemikkig geautomatiseerde administratieve werkelijkheid van de overheid nog steeds legio mogelijkheden om de overheid te gamen en te tillen. En elke paar jaar is er een groot schandaal dat hierop is terug te voeren.

Het bekendste schandaal is de Bulgarenfraude uit 2012. De Bulgarenfraude was eenvoudig te voorkomen geweest als de overheid gebruik had gemaakt van de gegevens waarover gemeenten, Belastingdienst en het UWV beschikken. De Bulgaren hadden niet alleen geen Nederlands adres (bevolkingsadministratie), maar ook geen arbeidsinkomen of uitkering (polisadministratie) en waren dus eenvoudig te spotten.

Verreweg het grootste schandaal is de nog lopende toeslagenaffaire – hyperlinks overbodig. Vanwege het Bulgarenfraude-trauma is de Belastingdienst los gegaan op "buitenlanders" die kinderopvangtoeslag toucheren. Er is hier sprake van een anti-Bulgarenfraude, want de mensen om wie het gaat zitten doorgaans juist in alle systemen. Ze wonen en werken in Nederland en hun kinderen gaan hier naar de opvang. De echte overeenkomst met de Bulgarenfraude is dat ook hier de overheid niet werkt met de gegevens waarover ze beschikt.

En tenslotte is er de – ook door Sietsma blootgelegde – Polenfraude, geheel en al UWV-home grown en deels ook weer voortkomend uit de adrespraktijken van het UWV. Het UWV werkt anno 2020 nog steeds met een eigen adresadministratie voor arbeidsmigranten en blijft dat ondanks een Kamerbreed aangenomen motie vrolijk doen. Journalist Sietsma kan nog jaren door met het UWV.