Akte 1: Begin september 2014 – Koffie met Bruno

Jaarlijks praat ik een of twee keer bij met Bruno Bruins, UWV eindbaas sinds 2012. Over de polisadministratie spreken we niet meer. De ellende is van voor zijn tijd en ik doe andere dingen voor het UWV. We hebben het op mijn verzoek over werk.nl, al is Bruins' belangstelling tanende nu werk.nl uit de publiciteit is. 

Voor ik hem kende, had RTL-journalist Siebe Sietsma Bruins beschreven als zeer intelligent. Ik zie dat anders. Ik zie Bruins als zeer toegankelijk, goed van vertrouwen en vooral wijs. Wijs genoeg om te begrijpen dat hij maar beperkt greep heeft op de ontspoorde UWV-organisatie.

Bruins informeert naar mijn mening over een voorgenomen grote verbouwing van het UWV-excassosysteem. Ik heb er wat van gehoord maar houd mij op de vlakte. De verbouwing van minstens 18 miljoen wordt beschouwd als 'beheer' en gaat onderhands worden gegund aan Capgemini. Bruins voelt kennelijk nattigheid, maar ik beperk mij tot de inhoud. Ik ben geen Raspoetin.

Dan gebeurt er iets vreemds. Vanuit het niets begint Bruins over de polisadministratie en de samenwerking met de Belastingdienst. "René, ik wil dat je weet dat de samenwerking tussen UWV en Belastingdienst nu voorbeeldig verloopt. Peter Veld en ik zijn echt maatjes." Peter Veld is Bruins' tegenvoeter bij de Belastingdienst. Ik zeg dat ik blij ben het te horen, maar geloof het verder wel. Rond de polisadministratie heerst de vrede van een – heel dure – begraafplaats en ik weet dat Bruins geen millimeter speelruimte heeft.

Akte 2: 26 september 2014 – Een gekke e-mail

Ik ontvang een e-mail van Leo K., inspecteur bij de Belastingdienst. Hij kent mij van de radio, lees ik. Hij heeft een systeem gebouwd dat hij mij graag wil laten zien. Het is een extreem ongebruikelijk verzoek. Zijn uitleg is dat hij geen automatiseerder is maar belastinginspecteur. Hij is op zoek naar endorsements van een erkende deskundige. En dat ben ik volgens hem bij de Belastingdienst.

Ik ben niet happig. Deze man is naar eigen zeggen een amateur en wat hier gebeurt is onbestaanbaar bij de gesloten en strikt hiërarchische Belastingdienst. Ik antwoord daarom dat ik bij de Belastingdienst bekend ben, maar wel als de bonte hond. Dit moet u niet willen. Leo meldt dat hij het met zijn manager heeft afgestemd en die weer met zijn manager. Daarboven zit Peter Veld en die heeft Leo ook gesproken. René Veldwijk is welkom. Een eenvoudige inspecteur met een direct lijntje naar de topman? Bij de Belastingdienst? Da's ongehoord. Ik kom kijken.

Akte 3: 10 november 2014 – Een bijzondere demo

Samen met Collega Frido krijgen we een demo en het achtergrondverhaal. Leo vertelt dat de Belastingdienst beschikt over duizelingwekkende hoeveelheden data en niet alleen afkomstig uit belastingaangiften. Van de UWV-polisadministratie heeft de Belastingdienst bijvoorbeeld vrijwel een kopie, maar ook van de bevolkingsadministratie. En dan zijn er alle eigen belasting- en toeslagsystemen. We hebben het over duizenden tabellen en circa 15.000 datarubrieken. Het is waanzinnig veel informatie die echter ook waanzinnig is versnipperd.

Leo heeft met een loslopende programmeur al die data in één grote database gestopt. Iedere belastingbetaler heeft een Burgerservicenummer en elk bedrijf een fiscaal nummer, dus heel moeilijk is het niet om alle data onder een noemer te brengen. Voor Leo en zijn handlanger was het naar eigen zeggen een jaar of twee werk om de klus te klaren. En op hun hollebolle database draaide een simpel stukje software. Leo legt het ons uit: controle op belastingontduiking komt voor een groot deel neer op het zoeken van outliers. Een belastinginspecteur kan bijvoorbeeld bedrijven opzoeken die in de horeca zitten en deze sorteren op de verhouding tussen inkoopkosten en afgedragen loonbelasting. Bij de extreme gevallen bekijkt de inspecteur vervolgens alle andere beschikbare data en zo borrelen de vragen op. Leo's systeem levert data. De menselijke deskundige oordeelt. Leo's systeem wordt massaal gebruikt. Niet alleen is het handig en effectief, maar het is ook de enige plak waar alle data te vinden zijn.

Frido en ik zijn onder de indruk. Als wat Leo ons vertelt klopt, dan heeft de Belastingdienst hier een extreem eenvoudig en krachtig controlemiddel in handen dat naar overheidsnormen vrijwel niets heeft gekost. Het is de beste soort software die wij kennen: high concept, low tech. We hebben natuurlijk kritiekpunten, maar als Leo ondersteuning van ons wil om meer draagvlak te creëren voor zijn werkvloer-oplossing dan doen we dat graag. Ik ga verder. Ik stel Leo voor dat hij contact opneemt met topman Peter Veld. Ik vertel hem wat Bruno Bruins mij heeft verteld: de relatie tussen het UWV en de Belastingdienst is fantastisch. Bruno en Peter en zijn maatjes. Het UWV heeft ook een controleafdeling maar slechts een fractie van de data en geen controlesysteem. Als Bruno zijn maatje vraagt om een paar bureaus vrij te maken voor gebruik door UWV-inspecteurs dan komen er zeker weten enorme aantallen uitkeringsfraudes boven water. Ik weet ook dat Bruins vrijdags op het UWV kantoor om de hoek van zijn huis in Scheveningen werkt, naast een afdeling met fraude-inspecteurs. Hij houdt zo voeling met de realiteit van de uitkeringswereld en het scheelt ook nog reistijd. Als gebeurt wat ik denk gaat iedereen winnen, Leo voorop. En verdiend!

Akte 4: 14 november 2014 – Een koude douche

Leo belt. Ik hoef geen endorsement voor zijn systeem meer te schrijven. Hij heeft mijn suggestie opgevolgd en Peter Veld voorgesteld om contact op te nemen met Bruno Bruins. De dag daarna heeft hij te horen gekregen dat zijn gedrag wordt onderzocht en dat hij wordt voorgedragen voor ontslag. De beschuldiging is dat hij zonder toestemming belastingdata aan buitenstaanders zou hebben gelekt. Beide beschuldigingen zijn onwaar. Wij hebben alleen testdata gezien en Leo heeft toestemming gekregen van zijn managers, die echter lijden aan een aanval van acuut geheugenverlies. Volgens Leo is het de link met Bruno Bruins en het UWV die hem de das heeft omgedaan. Ik ben er doodziek van.

Akte 5: 1 februari 2017 – Een genegeerde uitzending

Leo wordt uiteindelijk niet ontslagen maar 'slechts' financieel gestraft voor zijn indiscretie. Ik ben opgelucht, maar wat doe ik richting Bruno Bruins? Ik ben geen Raspoetin, maar informeer hem toch. Bruins vraagt wat ik vind dat hij moet doen. Ik zeg dat ik alleen hoop dat het voor hem nuttig is. Ik deel niet wat ik ondertussen meen te weten, namelijk dat de Belastingdienst bezig is met een enorm project om de controle op fraude en belastingontduiking te automatiseren. 

Dat moet gebeuren met briljante software van het Amerikaanse bedrijf Accenture door een nieuwe afdeling Datafundamenten & Analytics (D&FA), intern bekend als 'De Broedkamer'. De Belastingdienst wil juist af van de klassieke manier van controleren die Leo heeft geprobeerd te moderniseren. Het is een compleet andere werkwijze: de briljante software van Accenture vindt patronen en op basis daarvan worden controles uitgevoerd. De Belastingdienst wil af van de oude hap. De toekomst is niet aan suffe belastinginspecteurs maar aan topautomatiseerders met een bèta-achtergrond als natuurkunde of wiskundige informatica. De software, niet de mensen, spoort straks fraudes op. Als belastingontduikers vaak 'Carel' of 'Mohamed' heten gaat de Belastingdienst die straks bij wijze van spreken extra controleren, terwijl 'Karel' en 'Mohammed' vrijuit gaan. Weet die software veel.

Het zijn de journalisten van Zembla die de noodklok luiden. 'Prutsen en pielen zonder pottenkijkers' is de titel van hun uitzending. Zembla schetst een bekend maar onthutsend beeld: tientallen miljoenen besteed aan software, dubieuze banden tussen de top van de Belastingdienst en Accenture, maar vooral heel veel ondoorzichtig geklooi met data en een grote kans op datalekken, die er naderhand ook blijken te zijn. Geen woord over Leo en zijn systeem. 

Ik ken de Zembla journalisten omdat ik ze met eerdere uitzendingen (1,2,3) heb geholpen. Ik bel Zembla en vertel mijn verhaal, ook dat Leo's systeem binnenkort wordt uitgeschakeld. Helaas komt er geen vervolg, wellicht ook omdat de Kamer het laat lopen. Zoals altijd is er meer informatie dan in de uitzending zit. Van één ding schrik ik hevig: er zijn aanwijzingen dat de Belastingdienst via convenanten met private partijen data verzamelt. Welke data weet niemand. Het kunnen parkeergegevens bij de Efteling zijn (leaseauto's!) maar evengoed gegevens over elektriciteitsverbruik of camera-opnamen. Ondertussen is onder toeziend oog van mijn oude UWV-bekende David Jongen het lozen van de oude hap Belastingdienstmedewerkers totaal uit de hand gelopen.

Ik stel voor mijzelf vast dat we in Nederland nu worden gecontroleerd door een Belastingdienst op basis van signalen waar wellicht geen belastingdeskundige meer aan te pas komt, gebaseerd op data die we niet kennen. En iedereen lijkt het normaal te vinden. Het kan lang duren, maar eens dit gaat fout.

Akte 6: Vandaag – Van CAF naar 'Project 1043'

Het duurt niet lang. Na de Zembla-uitzending is de steeds uitdijende Toeslagenfraude over ons heen gekomen, de CAF-affaire. Met alle respect voor journalisten Pieter Klein en Jan Kleinnijenhuis en Kamerleden Omtzigt en Leijten, constateer ik dat de rol van de geautomatiseerde systemen nooit duidelijk is geworden. Er kan evengoed sprake zijn van een paar racistische belastingambtenaren 'gone rogue' als van een systemisch probleem, veroorzaakt door wereldvreemde Broedkamer-whizzkids. Vreemd genoeg is het alleen de divisie Toeslagen, niet de klassieke blauwe Belastingdienst, de incasso-grootmeesters.

Sinds kort weten we dus beter. De complete Belastingdienst jaagt kennelijk met dubieuze praktijken op vermeende fraudeurs. Ook bij de inkomstenbelasting is het een orgie van machtsmisbruik. Wat de rol van de nieuwe software is weten we dus niet, maar dat er een relatie is met het speuren naar willekeurige patronen in bakken met data van onbekende herkomst is waarschijnlijk. Onder de schandalen bij de Belastingdienst zit niet alleen een zieke mentaliteit maar ook foute software. Bij de Belastingdienst lopen nu nog een paar Leo's rond. Er is daarom nog een weg terug. 

Een meer technische bespreking is hier te vinden op de website van ict-vakblad Computable.