Geenstijl

De Boze Blanke Man en de Ondergang van Nederland, deel 9

Laat ik er maar meteen inknallen met deze heerlijke, onbekend gebleven vrolijke carnavalskraker van een piepjonge Theo van Gogh!

En dan nu de serieuze kant van Theo. Ik ging op Blijburg aan Zee flitstrouwen met PvdA-politica Edith Mastenbroek en Theo van Gogh zou ons huwelijk inzegenen in de hoedanigheid van imam. Zijn preek zou gaan over de zegeningen van de multiculturele samenleving en de islam. In zo’n jurk dus, met een passend hoofddeksel. Mijn goede vriend Adjiedj Bakas, trendwatcher des vaderlands met een emigratie-achtergrond, had dat bedacht en het werd meteen een razend succes: Theo van Gogh als imam. De bijzonder ambtenaar van de gemeente Amsterdam was rabbijn Rob Oudkerk, die had net dat akkefietje op die afwerkplek aan de Theemsweg achter de rug had en het leek Edith en mij leuk dat Oudkerk een preek ging houden over huwelijkse trouw. Rob Muntz was televisiedominee, en mijn goede vriend Klaas Vos van de VPRO, die echt dominee is, zou een christelijke preek houden over de liefde. Enfin. Een week voor mijn bruiloft werd Theo afgeslacht.

Ik maakte met Rob Muntz het bekroonde radioprogramma De Inburgerking en we waren onderweg naar Hilversum om onze wekelijkse show te monteren. Toen hoorden we dat afschuwelijke nieuws. We hebben staan janken en gingen aan de slag. Robbie was Theo drie dagen voor de moord tegen toevallig tegengekomen op straat en maakte het laatste interview met van Gogh. "Ben je niet bang dat ze je gaan vermoorden, Theo?" vroeg Robbie. "Nee," zei Theo, "want ik ben de dorpsgek." Famous last words. Luister en huiver.

Ik zat weleens met Theo en Edith te borrelen op het terras van café Oosterling in de Utrechtsestraat in Amsterdam, om de hoek van de Nederlandse bank. Hij was dol op Edith en het Prettig Gesprek met haar is zeer ontroerend, maar helaas onvindbaar op internet. Maar het zit wel in DVD box met de verzamelde interviews van Theo.

Eén anekdote is mij bijgebleven. Theo had de sleutels van de Movies, eigendom van filmproducent Matthijs van Heiningen, en zoals gewoonlijk betaalden Matthijs - en met name zijn vrouw Guurtje (nomen est omen) - Theo niet of in ieder geval veel te laat. Hij heeft toen op kosten van Mathijs en Guurtje wekenlang met een Joodse dame in New York telefoonsex gehad, met sm-trekjes. Urenlang, elke nacht. Dat kostte in die tijd zo 5 gulden per minuut. Ik was benieuwd of Jaap Cohen, de biograaf van Theo van Gogh die anekdote kent. 

Jaap: Een treffende anekdote. Volgens mijn informatie zat het trouwens nét iets anders. Deze episode speelde in de zomer van 1986, toen Theo nog niet werkte met Matthijs van Heijningen, maar verbonden was aan productiebedrijf Movies Filmproductions van Chris Brouwer en Haig Balian. Hij had met hen de deal gesloten dat hij een Jezus-komedie mocht maken (in het kort: Jezus wordt vanwege onwelgevallige ideeën door God uit de hemel gegooid en raakt op aarde zijn kruis kwijt, wat leidt tot een lange zoektocht langs alcoholisten, hoeren, pooiers, Hells Angels en Jehovagetuigen. Aan het slot is Jezus een volslagen junk geworden en neemt een heroïnedealer zijn plaats in aan het kruis). 

Maar eerst moest hij van Brouwer & Balian een 'serieuze' boekverfilming afleveren: 'Terug naar Oegstgeest'. Om het scenario voor die film te schrijven had Theo van Brouwer & Balian de sleutel van hun chique kantoor aan de Prinsengracht gekregen; ze wilden dat hij zich 'part of the family' zou voelen. Het draaiproces van die film verliep alleen niet heel soepel. Er was onder andere veel minder geld voor special effects dan verwacht. 

Al snel verdacht Theo zijn producenten ervan een schaduwbegroting te hanteren en enkele tienduizenden guldens in hun eigen zak te stoppen. Het was een van de redenen waarom hij Brouwer & Balian voortaan consequent 'Glibber & Gladder, voor al Uw zwarte geld' ging noemen. En waarom hij in de zomer van 1986 nachtenlang in het kantoor op de Prinsengracht telefoonseks bedreef met zijn twintig jaar oudere, Canadese vriendin (die zelf getrouwd was met een lokale maffiabaas), 'wier fluwelen stem mij tot grote hoogten voerde en mijn vernedering deed vergeten', net zolang totdat de telefoonrekening was opgelopen tot 25.000 gulden – het bedrag dat Theo naar eigen zeggen door de schaduwbegroting was misgelopen voor zijn film. De eindeloze telefoonsekssessies met zijn Canadese vriendin zouden trouwens jaren later ter inspiratie dienen toen Theo het toneelstuk 06 verfilmde.

Arthur: Nou, ik vond mijn versie ook goed maar deze is net so sappig. Jaap, was Theo van Gogh een klassieke BBM of veel eerder een querulant, pestkop, klover en ruziestoker omdat hij dat gewoon leuk vond? Ik heb hem nooit als boos ervaren, al kon hij zich natuurlijk enorm druk maken om uiteenlopende kwesties. Wat zijn jouw bevindingen?

Jaap:  Om maar meteen een antwoord te geven: het lijkt mij onmogelijk om zó’n autonoom, origineel en ongrijpbaar fenomeen als Theo van Gogh in een hokje te plaatsen – en dus ook om hem als BBM te betitelen. Oké, zijn huidskleur was blank/wit/roze, en man was hij eveneens. Boos ook wel – maar hij was zoveel meer. Je schrijft dat je Theo nooit als boos hebt ervaren, en dat kan ik goed begrijpen. Over het algemeen was Theo monter, goedgehumeurd, energiek en ja, hoffelijk in de omgang. Maar als je het bij hem had verbruid, kon hij boos worden – en dan werd hij ook écht boos. 

In zijn columns zat die tegenstelling net zo goed. Theo kon pareltjes produceren, over alledaagse onderwerpen; daar zat geen enkele boosheid bij. Uit zijn polemieken klonk vooral veel plezier door in het vinden van de meest vernietigende formulering. En in bijna al zijn columns is wel een vleugje zelfspot of zelfrelativering te ontwaren. Tegelijkertijd verwoordde hij meningen die deels voortkwamen uit een zekere boosheid. Zie bijvoorbeeld zijn column ‘Reactionair’ in Nieuwe Revu van 12 maart 1997.

Jaap: Hierin schrijft hij over zijn meningen die hem aan de rechterzijde van het politieke spectrum hebben doen belanden. Hij betrapt zichzelf op 'de woede van de onvervalste reactionair' en hij 'wordt kwaad' als hij leest dat een TBS-patiënt tijdens zijn proefverlof een sigarenwinkelier overhoop knalt. De alinea's hierover worden omlijst door een ontroerende anekdote over zijn zoontje (van destijds 5 jaar), die was zoekgeraakt op het strand van Katwijk. 

Je ziet, het is niet eenvoudig om Theo van Gogh te duiden, als mens noch als columnist. Ik ben er nog volop mee bezig in mijn boek, dat (hopelijk) volgend jaar in de winkels ligt. Maar om hem simpelweg als BBM te betitelen lijkt me afdoen aan de vele en diverse eigenschappen die hij bezat. Omdat het hier over Theo als columnist gaat is het misschien aardig om een fragmentje over Theo's allereerste krantencolumn toe te voegen. Theo werd door Matthijs van Nieuwkerk (destijds chef-Kunst bij het Parool) gevraagd voor een filmcolumn, en die eerste column is meteen behoorlijk karakteristiek. Bovendien bevat 'ie een klassieker uit het repertoire van Van Gogh: de 'Likkende deurmat' tevens de titel van de column. 

"Theo moet trots zijn geweest toen Matthijs van Nieuwkerk belde met de vraag of hij interesse had in een column in Het Parool. Hij mocht zich weliswaar in het openbaar graag laatdunkend uitlaten over dat ‘achterlijke sufferdje aan de Wibautstraat’, maar het bleef de krant die hij vanaf zijn lagere schooljaren spelde. Een krant bovendien waarin Carmiggelt geschreven had, en die nog steeds – ondanks de dalende cijfers – een oplage van meer dan 100.000 exemplaren had. Theo kwam met Van Nieuwkerk overeen dat hij per woensdag 9 maart 1988 een wekelijkse column over film zou schrijven, een taak die eerder was voorbehouden aan regisseur Ate de Jong. Het was een belangrijk moment voor Theo: 'Het is dankzij Matthijs van Nieuwkerk, dat ik tot meninkjes schrijven ben gekomen', herinnerde hij zich jaren later. 'Een zegen, niet zozeer voor de wereld als wel voor mijzelve.' Naast filmmaker was hij nu ook columnist geworden.

‘Goedendag, mijn naam is Theo van Gogh,’ begon hij zijn eerste column, getiteld ‘Likkende Deurmat’. 

*Met ingang van deze week neem ik alhiero ’t plekje over van mijn sympathieke, wellevende, innemende, kortom onmisbare collega De Jong. Hij en ik hebben altijd een innige band onderhouden. “Ate de sprekende stroopwafel”, omschreef ik hem bij onze eerste ontmoeting.
"Theo de necrofiele verfkwast", antwoordde hij. Toen glimlachte ik, want al sloeg dat “verfkwast” natuurlijk nergens op, je moet de poging altijd waarderen, nietwaar? *

De column, geplaatst op pagina 11, ging over een vertrouwd onderwerp: het, volgens Theo, incestueuze filmwereldje in Nederland dat door een corrupt subsidiesysteem in stand werd gehouden. 'Zoals voor acteurs de weg naar de top met vaseline is geplaveid, zo moet ook de zich noemende regisseur er met zijn hele arm in. Wij van de Nederlandse film, wij likken elkander en vinden ’t lekker.' En: 'Nederlandse producenten zijn kruideniers zonder spaarzegels, Nederlandse acteurs tragische stoethaspels en de Nederlandse regisseur is een likkende deurmat.' Aangenaam kennis te maken."

Ik kijk met grote belangstelling uit naar de langverwachte biografie van Theo van Gogh en sluit af met een goed voorbeeld van de humor van de Vrolijke Roze Man. 

Martin van Amerongen, hoofdredacteur van de Groene Amsterdammer, fingeerde ooit een schitterend interview, getiteld - Ik heb mijn leven lang gelogen - tussen Theo van Gogh en Hugo Brandt Corstius. Die konden elkaars bloed wel drinken. HBC reageerde woedend op het nep-interview, terwijl Theo er smakelijk om kon lachen. Hier te lezen, en als u geen abonnee bent op de Groene, openen in icognito modus. 

Is een man als Wim Kok, met Lubbers vergeleken, geen vooruitgang?

‘Kok heeft de grote verdienste dat hij de verkiezingen heeft verloren en zich daarna door een ondemocratisch aangewezen staatshoofd liet aanwijzen als redder van de natie. Kok is de dood in de pot voor de Nederlandse democratie - maar dat zijn natuurlijk kleinigheden.'

Beschouwt u zich eigenlijk zelf als een democraat?

'Lang heb ik geloofd dat ik een democraat was. Ik vergiste me. Ik ben geen democraat. Mijn hele leven heb ik onder regeringen geleefd waarmee ik het fundamenteel oneens was. Geeft niets, dat is goed voor mijn karakter. Maar waarom laten we ons toch steeds weer voor de gek houden met die fopspeen die verkiezingen heet? In een land waarin zowel de regeerders als de politie fout op fout stapelen, is het enige dat ons nog van de maffiastaat scheidt, een behoorlijk justitieel stelsel. Als dat ook nog verrot blijkt, omdat men elkaar de hand boven het hoofd houdt, dan heb ik nog liever de buitenlandse maffia aan de macht dan de binnenlandse. Weet je nog hoe Amsterdam die regent Van Hall wegpestte? Of hoepelde je toen nog in de achterbuurten van Wassenaar? Neem het van mij aan, het is de enige manier: schelden, onredelijk zijn, vergaderingen verstoren, vloeken. Dit lijkt allemaal geouwehoer, maar om met God te spreken: er is niets tegen geouwehoer, als Van het Reves zegen er maar op rust.'